Het raadsel van de overwinterende akkerhommels

23 september 2024. - De akkerhommel is een van de meest algemene hommelsoorten in Nederland die in bijna elke tuin voorkomt. Toch weten we vrijwel niets over de plekken waar de koninginnen van deze soort overwinteren.

Hoewel de herfst nu echt lijkt te zijn begonnen, kun je bij goed weer nog steeds akkerhommels zien rondvliegen. Veel daarvan zijn mannetjes, omdat de meeste kolonies nu het punt hebben bereikt dat er alleen nieuwe koninginnen en mannetjes worden geproduceerd. Zij moeten voor de volgende generatie zorgen. Mannetjes patrouilleren langs hun vaste route op zoek naar paringsbereide ‘prinsessen’, tot ze er letterlijk bij neervallen. Koninginnen worden minder vaak gezien, omdat ze meteen na de paring een plekje opzoeken om te overwinteren. Zij zijn de enige hommels die de winter overleven en die in het voorjaar nieuwe kolonies zullen starten.

Aardhommel als voorbeeld voor levenscyclus van een sociale hommelsoort. 1. De koningin ontwaakt in het vroege voorjaar uit haar winterslaap en gaat op zoek naar een nestelplek. 2. De koningin verzamelt voedsel voor haar eerste broed. 3. De koningin legt de eitjes waaruit de eerste werksters komen. 4. De eitjes zijn uitgekomen en de koningin voert de larven. 5. De werksters van het eerste broed zijn verpopt en brengen het volgende broed groot. 6. Soms dringt een vrouwtje van de grote koekoekshommel het nest binnen en legt daar haar eitjes, de larven worden door de aardhommelwerksters grootgebracht. 7. In de zomer bereikt de kolonie het punt dat er mannetjes en nieuwe koninginnen worden geproduceerd. 8. De nieuwe koninginnen paren met mannetjes uit andere kolonies. 9. De bevruchte koningin gaat in winterslaap (Bron: Jeroen de Rond).

Cruciale levensfase

De overwintering van koninginnen is dus een cruciale fase in de levenscyclus van hommels, die essentieel is voor het voortbrengen van een nieuwe generatie. Naast bijvoorbeeld nestelplekken en voedselplanten, zal het aanbod van overwinteringsplekken mede bepalen of een hommelsoort ergens voor kan komen. Als we hommels willen helpen, moeten we er dus voor zorgen dat er voldoende geschikte overwinteringsplekken zijn. Wat die plekken zijn, verschilt per soort. Zo brengen steenhommelkoninginnen de winter door in een zelf gegraven holletje in de grond, terwijl de boomhommel het – net als voor de nesten – hogerop zoekt en in vermolmde boomstammen of hangende bloembakken overwintert. Kennis over deze specifieke voorkeuren ontbreekt echter voor veel soorten, blijkt uit de recent verschenen Atlas van de Nederlandse hommels.

Overwinterende koninginnen: aardhommel-complex (Bron: Dennis Dominguez Hamelijnck) (boven) en boomhommel (Bron: Johan Scheeres) (onder).

Mysterieuze akkerhommel

Hoewel de akkerhommel waarschijnlijk de meest algemene hommelsoort in Nederland is, weten we gek genoeg praktisch niets over waar de koninginnen overwinteren. Akkerhommels zijn in vrijwel elke tuin te vinden en de nesten worden ook regelmatig bij tuinwerkzaamheden gevonden. Tuinen lijken daarom een goed uitgangspunt om naar overwinteringsplekken te gaan zoeken. De herfst is vaak een tijd waarin werkzaamheden in de tuin worden verricht en mogelijk worden hierbij overwinterende koninginnen gevonden. Gedrag zoals graven, zoekend rondlopen of laag over de grond vliegen kan ook op overwinteringsplekken duiden.

Oproep: geef waarnemingen door

De hoop is dat we met hulp van burgerwetenschappers het raadsel van de overwinterende akkerhommels op kunnen lossen. Daarom worden de lezers van dit bericht hierbij opgeroepen om waarnemingen van overwinterende, gravende of naar overwinteringsplekken zoekende akkerhommels aan EIS Kenniscentrum Insecten door te geven met een ingevuld formulier. Met daarbij ook het verzoek om de waarneming voorzien van foto's in te voeren op Waarneming.nl en onder Activiteit ‘overwinterend’ aan te geven. Overigens zijn ook waarnemingen van de overwintering van andere hommelsoorten zeer welkom, want ook daar weten we vaak maar weinig van! Komend voorjaar zullen de resultaten van dit onderzoek met de deelnemers worden gedeeld.

Tekst: Martijn Kos, EIS Kenniscentrum Insecten
Foto's: Gert Huijzers (leadfoto: mannetje en koningin akkerhommel); Dennis Dominguez Hamelijnck; Johan Scheeres
Tekening: Jeroen de Rond