Alle hommels in kaart gebracht

9 januari 2024. - Nog pas elf jaar geleden verscheen er een atlas van de Nederlandse wilde bijen, waar ook de hommels bij horen. Door het beschikbaar komen van een grote hoeveelheid recente en historische verspreidingsgegevens was het nu alweer tijd voor een nieuwe verspreidingsatlas van de Nederlandse hommels. Die is onderdeel van het net verschenen themanummer Hommels met nog veel meer informatie over hommels.

Verspreidingskaarten van de moshommel uit de atlassen van 2012 en 2023. De lege vierkantjes geven de verspreiding vóór 1970, de gevulde cirkels de recente verspreiding (2012: 1990 t/m 2011, 2023: 2012 t/m 2022). (Bron: kaartjes: Peeters en anderen 2012, Kos 2023; tekening: Jeroen de Rond). 

Dankzij met name Waarneming.nl weten we nu echter dat er nog grote populaties van de moshommel voorkomen in de Zaanstreek, Waterland en de Kop van Overijssel, en dat de soort wijdverbreid is in Friesland en Groningen. De moshommel is dus een mooi voorbeeld van een soort waarvan we in vergelijking met 2012 een veel beter beeld hebben van de actuele verspreiding. Maar ook de historische verspreiding is beter in kaart gebracht: het aantal uurhokken vóór 1970 was 148 in de atlas van 2012 maar is met 305 ruim twee keer groot in de nieuwe atlas.

Opvallende ontwikkelingen

Er zijn nog meer interessante en soms treurige ontwikkelingen te zien in de nieuwe atlas, waarvan hier enkele voorbeelden. Zo bleek de grashommel, net als de moshommel, vergeleken met de vorige atlas in Friesland recent in veel meer uurhokken te zijn waargenomen, maar in het Deltagebied juist in veel minder. De algemene steenhommel lijkt gek genoeg al meer dan een halve eeuw niet op Terschelling te zijn waargenomen. Van de late hommel is sinds 2012 nog slechts eenmaal een mannetje gezien in 2015 in Zuid-Limburg en de soort kan daarom wel als uitgestorven beschouwd worden. Terwijl voor de grote koekoekshommel het aantal uurhokken waar de soort is waargenomen in de periode 2012-2022 bijna twee keer zo groot is als in 1970-2011, lijkt de nauwverwante tweekleurige koekoekshommel sterk achteruit te gaan. Het aantal uurhokken waar deze soort in de periode 2012-2022 werd aangetroffen, is minder dan een derde van het aantal uurhokken in 1970-2011. Ook onderzoek in de collectie kan soms nog verrassingen opleveren. Zo was de Limburgse hommel niet van de Waddeneilanden bekend, maar bij onderzoek in de collectie van Naturalis voor de nieuwe atlas werd een in 1956 op Terschelling verzamelde koningin ontdekt.

Omslag themanummer Hommels van Entomologische Berichten 83 (6) (Bron: Nederlandse Entomologische Vereniging).

Themanummer hommels

De nieuwe atlas van de Nederlandse hommels is een van de artikelen in het net verschenen themanummer Hommels van Entomologische Berichten. Dit langverwachte nummer is de afsluiting van HommelHulp Nederland, een groot project dat in 2017 startte. Veel van de artikelen die in het themanummer staan, komen voort uit het project. Het is een dik nummer geworden, boordevol met informatie over hommels en waar iedere hommelliefhebber wel iets van zijn gading in zal vinden. Naast de atlas staan er artikelen in over de verspreiding en ecologie van heidehommel en zandhommel, de herkenning van de soorten van het aardhommel-complex op basis van kleurpatronen, het belang van weidevogelreservaten en dijken voor hommels, de nesten van hommels en het meetnet hommels. Daarnaast worden ook enkele recent verschenen boeken over hommels besproken.

Meer informatie

Tellers voor het meetnet hommels krijgen gratis een exemplaar van het themanummer toegestuurd. Ben je geen hommelteller en ontvang je het tijdschrift Entomologische Berichten niet, dan kun je het themanummer bestellen bij EIS Kenniscentrum Insecten (eis@naturalis.nl). Kosten 10 euro (inclusief verzendkosten). 

Tekst: Martijn Kos, EIS Kenniscentrum Insecten
Afbeeldingen: Kurt Geeraerts (leadfoto: koningin wilgenhommel); Peeters en anderen, 2012; Kos, 2023; Jeroen de Rond; Nederlandse Entomologische Vereniging.